Texto: Ángeles Rodríguez
Sen a influencia da humidade galega non podería entenderse boa parte da obra de Lauro Olmo Gallego (O Barco, 1921-Madrid, 1994). Latexa nos seus contos, no seu teatro e tamén na súa poesía. “Era algo que sempre dicía”, recorda un dos seus fillos, Lauro Olmo Enciso. Valdeorras ten sido unha referencia constante na vida e na escrita deste dramaturgo de sona internacional. Con tan só 8 anos deixaba esta comarca para trasladarse a Madrid coa súa familia. Pero, malia á distancia e ao paso do tempo, sempre mantivo moi vivo o seu vencello con Galicia. Do seu agarimo por esta terra e polas súas xentes contaxiaba despois á súa muller, Pilar Enciso, e aos seus fillos: Lauro e Luis. “Medramos oíndo falar de Xagoaza, do Barco, do Mariñán, do río Sil… de todo ese mundo. Na vida do meu pai sempre estivo moi presente Galicia, xa non falo só do feito literario, senón do propio día a día. No seu despacho tiña posta unha gaita e unha vieira que lle regalaran. Sentía moito esa relación”, comenta Lauro Olmo Enciso, arqueólogo e profesor da Universidade de Alcalá.
O teatro deste barquense regresaba o pasado 25 de febreiro aos escenarios da man do Centro Dramático Nacional (CDN) en Madrid. Estreábase “La pechuga de la sardina”, un retrato da vida de seis mulleres nunha pensión na España de hai medio século. A obra ten sido moi ben acollida pola crítica e polo público, que está a encher a Sala Francisco Nieva (Teatro Valle-Inclán) nunha serie de funcións que continuarán ata o 29 de marzo. “É a primeira vez que o CDN estrea unha obra do meu pai, algo que non deixa de ser paradóxico. A pesar de toda a súa literatura, sempre foi estreado pola empresa privada, sobre todo na época do franquismo, e, xa coa democracia, nos teatros municipais”, apunta Olmo Enciso. Ademais, o 16 de marzo, tributábaselle unha emotiva homenaxe no ciclo “Los lunes con Voz”, cun coloquio no Teatro María Guerrero. Así, a obra deste valdeorrés volta á actualidade. A familia vive con satisfacción esta recuperación e cre que está permitindo achegala ás novas xeracións. Porén botan en falta un recoñecemento oficial de Lauro Olmo en Galicia, a súa terra. “Si existe en Valdeorras, pero sorpréndenos que o Centro Dramático Galego (CDG) nunca o teña representado”, matiza Olmo Enciso.
Aínda que era moi pequeno cando deixou O Barco, o seu pai sempre tratou de manter o contacto con el…
Tivo que irse por circunstancias económicas moi difíciles. A miña avoa tróuxoo a el e aos seus irmáns a Madrid e non o pasaron moi ben. De feito, aos nenos pequenos, entre eles ao meu pai, tivo que metelos nun asilo para que puideran comer, logo veu a Guerra Civil… duros anos. Unha cuestión importante a valorar na vida do meu pai como posterior escritor é que nunca acabou o colexio. Non posuía nin título de bacharel porque despois da guerra tivo que poñerse a traballar vendendo comida nun posto ambulante na zona de Atocha, logo nun obradoiro de bicicletas, nunha pastelería, nunha tenda de ultramarinos. E foi nesta última onde comezou a sacar tempo para alugar novelas na Costa de Moyano, un sitio moi típico de Madrid con casetas de libros, que aínda pervive. Alí empezou a formarse e despois descubriu que preto da súa casa existía o Ateneo de Madrid que, como el dicía, foi a súa universidade. Cando remataban as longuísimas xornadas laborais das tendas do Madrid dos anos 40 e 50, ía a aprender alí. Conto todo isto porque hai tamén un elemento económico que lle impedía voltar á súa terra. O primeiro era a subsistencia. Sen embargo, a partir dos 60 a súa relación co Barco foi moito máis fluída. Alí tiña bos amigos e despois colaborou e foi socio honorario e académico do Instituto de Estudos Valdeorreses, pregoeiro das festas do Cristo… Posiblemente houbo unha relación menos intensa dende o punto de vista da presenza física do que el tería querido, pero nunca abandonou a súa relación con Galicia. Ademais recordo que un dos seus grandes amigos, Celso Emilio Ferreiro, montaba reunións tanto na súa casa como na nosa, e tamén tiña relación con Uxío Novoneyra, Daniel Cortezón, Dionisio Gamallo Fierros…
¿Como se reflicte a influencia galega na súa literatura?
Está presente xa dende o seu primeiro libro de contos “Cuno”, editado en 1954. A paisaxe e os seus personaxes son de Valdeorras, moi de Xagoaza. E hai un aspecto fundamental no que se transmite a herdanza, a memoria do meu pai e a influencia da sociedade rural galega que é o tema da muller.
Nos toques de humor que introduce no seu teatro, ¿pode haber tamén certa retranca galega?
Si. Esa retranca e mesmo a súa forma de ser moi pausado, escoitando á xente, reflexionando… O meu pai comentaba que isto formaba parte da humidade de Galicia. El non escribía sobre a rúa, senón dende a rúa, plasmaba a experiencia das rúas madrileñas e logo a influencia da humidade galega.
A iniciativa do CDN de representar “La pechuga de la sardina”, ¿supón a recuperación da figura de Lauro Olmo nos escenarios españois?
Por suposto. É algo que hai que agradecerlle a Ernesto Caballero, director do CDN, un dos grandes dramaturgos actuais, que nos chamou ao meu irmán e a min para propoñérnolo. E o máis sorprendente, neste caso, é que se trata da primeira vez que o CDN estrea unha obra de Lauro Olmo, a pesar de toda a súa literatura.
¿Que lle parece a montaxe?
Hai que recoñecer o magnífico labor do director, Manuel Canseco. Era ademais unha montaxe complicada, pero que solucionou creando unha gran praza na que as butacas están situadas nos lados e no centro vanse conxugando as diversas escenas nas diferentes habitacións das mulleres e cun ritmo moi bo. Está sendo moi valorada pola crítica. A montaxe da obra en 1963, que algúns aínda lembran, foi quizais menos favorecedora co texto que ésta, que é estupenda. E, logo o elenco de actrices e actores, que están magníficos. Tamén hai que dicir que para moitos actores xóvenes está sendo un descubrimento. Tiñan oído falar de Lauro Olmo, e os que estudaron na Escola de Arte Dramático tíñano representado en exercicios académicos, pero de súpeto, moitos están atopando a un autor… O bo disto é que agora vólvese falar destes textos e da necesidade de recuperalos, pero non só os do meu pai, senón tamén os de toda a súa xeración de compañeiros.
O teatro de Lauro Olmo foi escrito hai moitas décadas, pero ten unha vixencia plena hoxe polos temas que plantexa: a pobreza, a emigración…
Si, isto está sucendo con “La pechuga de la sardina”. Para moita xente é a súa primeira aproximación ao teatro do meu pai nunha montaxe escénica feita con todos os medios. E, claro, quédanse asombrados de que esa obra se escribise no ano 1962. Estreouse no 63 e é unha obra protagonizada por mulleres, que aborda temas femininos e onde os personaxes masculinos son periféricos. Non se trata dunha obra coral na que sucede un acontecemento que afecta a todas as protagonistas, senón que amosa vidas diferentes nos problemas destas mulleres como poden ser a represión, os maltratos, as expectativas de vida, as relacións cos homes, os embarazos non desexados… Tamén sorprendía o final da obra, que é unha escena de violencia de xénero. E logo está o tema da emigración, que ten sido unha constante universal en Galicia e en España, e agora volve selo. No coloquio do CDN comentábase, e é algo co que tamén coincide o crítico Javier Vallejo, que os temas de Lauro Olmo, ao marxe de que se queira encadrar no Realismo social, son universais. É por iso que cando a Comédie-Française representou “La Camisa” no 64 resultou un éxito, foi declarada a obra do ano en Francia por riba de Corneille. Nese momento ese país estaba recibindo emigrantes, sen os problemas da sociedade actual, e era algo que vían dende os outros. Por contra, o que consideraban interesante da obra eran os personaxes, o tratamento humano, a linguaxe…
¿Por que ese interese e sensibilidade do seu pai pola muller?
Hai teses nos EEUU que estudan esta cuestión, foron os primeiros en tratalo. O caso de “La pechuga de la sardina” pode ser o máis evidente, pero tamén se ve en “La Camisa”, onde na parella protagonista, Juan e Lola, é Lola a que tira, ademais está a súa nai, Balbina, María… volven aparecer as mulleres. O mesmo en “Mare Vostrum”, cos inicios do turismo e os problemas que van ter elas… Ten sido unha constante. Posiblemente lle veña de Galicia, das súas tías avoas, pero sobre todo da súa nai. Foi unha muller que nun determinado momento vese sen nada e ten que coller aos seus oito fillos e irse a Madrid a buscarse a vida. Venlle desas vivencias e tamén do día a día coa súa muller, a miña nai, Pilar Enciso.
Aludía antes á etiqueta de Realismo social referida á obra do seu pai…
O do Realismo social está ben, ademais o meu pai sentíase moi orgulloso de pertencer a unha xeración na que tiña bos amigos de desventuras e de gozos literarios, que non económicos, como Rodríguez Méndez, Martín Recuerda, Alfredo Mañas, Buero Vallejo, Alfonso Sastre… Realismo social, pero tamén cun sentido do esperpento moi influído por Valle-Inclán e pola súa propia herdanza galega. E ademais cun sentido da farsa. Somos un país ao que lle gusta encadrar, pero logo hai unhas canles de contacto que nos fan ver a realidade dunha forma máis ampla. O meu pai practicou e entrou no realismo e creo que iso foi o que, por outro lado, cando chega a democracia, cando se esperaba que todos estes autores tiveran o seu recoñecemento, o levou a un determinado silencio. É outro feito paradóxico, que quizais teña que ver con certas liñas do noso país, que se tiña que situar na postmodernidade.
Eu vivín a movida madrileña e foi para min unha experiencia magnífica, como tamén o que se producía en Vigo, pero non deixaban de ser unhas formas expresivas novas e interesantísimas que expresaban un ansia de liberdade. Pero, ti vas a Nova York e atopas todas as vías expresivas que queiras e todas son valoradas. Non quero dicir que aquí se deixara de valorar. Na literatura, nos libros, estudábase a Lauro Olmo, pero noutros países seguiuse representando. Ao mellor entre finais dos 70 e nos 80 foi un erro non ter valorado a memoria inmediata e iso agora estase vendo, e a sorpresa chega, por exemplo, con “La pechuga de la sardina”, que é unha mágoa que por cuestións de programación só vaia estar seis semanas en carteleira porque a crítica ten sido moi boa e o boca a boca está facendo que se poña o cartaz de non hai billetes.
Falamos de teatro, se ben a obra de Lauro Olmo vai máis aló…
O éxito literario do meu pai como autor dramático ten escurecido en parte outras vías expresivas que usou. Empezou, como dicía antes, escribindo contos: “Cuno”, “Ayer 27 de octubre”, “Doce cuentos y uno más”, “Golfos de bien”… Foi finalista do Premio Nadal e na súa primeira fase nos círculos intelectuais era coñecido como novelista e contista. Logo está a súa poesía, que quedou oculta cando nos 60 emerxe como escritor teatral, pero nunca deixou de facer versos. Apenas son coñecidos, a pesar de que tivo os seus bos premios poéticos nos 50. É unha mágoa porque isto axuda a entender todo o seu contexto como autor e cómo lle influíu. No fondo nos seus contos e poesía está o xerme do seu teatro.
¿Como ve o recoñecemento actual da obra do seu pai en Galicia?
En Valdeorras hai moi boa disposición e moi bos amigos. Sempre notamos agarimo, aprecio e consideración no seu pobo. Por exemplo, o ano pasado coa montaxe de “Un neno do Sil”, que foi magnífica. É algo que temos que agradecerlle ao alcalde do Barco, ao Concello, tamén a Gustavo Docampo e Pilar Alonso, e aos amigos e a toda a xente que se nos achegaba. Para o meu irmán e para min foi moi emocionante escoitar a persoas de Xagoaza, como Manuel, que nos contaba que de pequeno xogaba co noso pai e que agora o seu neto aparecía en “Un neno do Sil”. O que si nos sorprende e nos resulta estraño é o pouco recoñecemento oficial en Galicia. É difícil de entender que o CDG non o teña representado. É un galego que trascende, que está na literatura universal. O meu irmán e eu estamos na Sociedade de Autores e sempre nos chega algo de representacións de obras do meu pai polo mundo. Estreouse na Comédie-Française, no Berliner Ensemble, a RAI ten pasado obras súas, nos EEUU, en Inglaterra, en España… ¿e o CDG? Esa é a pregunta. Sabemos que houbo intentos e intencións, pero quedáronse niso. Botamos en falta isto. Que se fixera pareceríanos que sería, primeiro, reparar unha inxustiza e, despois, dar a coñecer aos mozos galegos a un autor fundamental. Ademais cando vexan montado o seu teatro recoñecerán temas e elementos que proveñen desta terra, algo que ao mellor en Madrid non se pode entender.
